Top

Uwagi ogólne

Kontrola operacyjna jest metodą pracy operacyjnej. Jest zarządzana w ramach czynności operacyjno-rozpoznawczych. Podmiotami uprawnionymi do stosowania tej metody są służby ustawowo wyposażone w kompetencję prowadzenia pracy operacyjnej oraz posiadające prawo do skorzystania z tej metody pracy operacyjnej. Należą do nich: Policja, Straż Graniczna, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Służba Wywiadu Wojskowego, Centralne Biuro Antykorupcyjne i wywiad skarbowy1. Część służb operacyjnych, a mianowicie Biuro Ochrony Rządu i Służba Celna nie są uprawnione do wykorzystania kontroli operacyjnej. Kompetencja ta nie została wyrażona expressis verbis w ustawach pragmatycznych tych służb, a z samego uprawniania do wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych nie można wywieść prawa do stosowania tej konkretnej metody pracy operacyjnej. Jeśli chodzi o Agencję Wywiadu i Służby Wywiadu Wojskowego, mogą się one zwrócić do szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego albo szefa Służb Kontrwywiadu Wojskowego z wnioskiem o wystąpienie w zakresie zarządzania kontroli operacyjnej w ich imieniu. Wdrożenie kontroli operacyjnej odbywa się w trybie przewidzianym dla czynności operacyjno-rozpoznawczych, które wyraźnie rozgraniczone są przez ustawodawcę od innych rodzajów czynności, tj. dochodzeniowo-śledczych i administracyjno-porządkowych. Czytelne opowiedzenie się przez ustawodawcę za inną jakością każdego typu czynności, które są regulowane odmiennym od pozostałych systemem norm prawnych nie pozwala na wdrożenie instytucji kontroli operacyjnej w postępowaniu karnym, cywilnym, dyscyplinarnym, administracyjnym, w sprawach o wykroczenie itp.2.

Podsumowując tę część rozważań, można stwierdzić, że pierwszym warunkiem determinującym legalność kontroli operacyjnej jest jej zastosowanie wyłącznie w ramach sprawy operacyjnej3. Wdrożenie instytucji kontroli operacyjnej w ramach innej sprawy powoduje dyskwalifikację dowodów zebranych w wyniku zastosowania tej metody4.


Cele oraz zakres czynności stosowanych w kontroli operacyjnej

Wprowadzenie do ustawy o Policji ofensywnych metod pracy operacyjnej w postaci kontroli operacyjnej, zakupu kontrolowanego i przesyłki niejawnie nadzorowanej rozszerzyło możliwości wykorzystania efektów czynności operacyjno-rozpoznawczych o uzyskiwanie i utrwalanie dowodów przestępstwa.

Zarządzenie kontroli operacyjnej powinno odbywać się w celu ustalonym w ustawie. Jeżeli chodzi o Policję, Straż Graniczną i Żandarmerię Wojskową, celem zastosowania instytucji kontroli operacyjnej jest zapobieżenie przestępstwom, wykrycie i ustalenie sprawców, a także uzyskanie i utrwalenie dowodów ściganych z oskarżenia publicznego, umyślnych przestępstw wymienionych taksatywnie w ustawach pragmatycznych. Zapobieżenie, jako działanie ukierunkowanie na przeszkodzenie czemuś lub niedopuszczenie do czegoś, jest w tym wypadku działaniem leżącym w sferze prewencyjnej i nie pozwala na wykorzystanie materiałów zgromadzonych w wyniku zastosowania kontroli operacyjnej w postępowaniu karnym. Wyjątkiem od tej reguły są działania podjęte w celu zapobieżenia przestępstwu na etapie jego przygotowania w sprawach o czyny, w których ustawodawca przewidział karalność tej formy stadialnej. Cel prewencyjny związany z zapobieżeniem przestępstwom nie został przewidziany w działaniu wywiadu skarbowego5. Możliwość zastosowania do celów prewencyjnych odnosi się również do procesowej kontroli rozmów. Uzasadnieniem zastosowania tej przymusowej formy zbierania dowodów jest konieczność zapobieżenia nowemu przestępstwu6.

Nieco inaczej ukształtowano cele zarządzenia kontroli operacyjnej przez służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych jest uprawniona do wnioskowania o zarządzenie kontroli operacyjnej w celu realizacji zadań związanych z rozpoznaniem, zapobieganiem, wykrywaniem oraz ściganiem sprawców przestępstw enumeratywnie wymienionych w ustawie7. W związku ze stosowaniem kontroli operacyjnej przez służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze na pierwszy plan wysuwa się kwestia rozpoznania, czyli zgodnie z definicją słownikową – działań polegających na słuchaniu, patrzeniu, wyróżnianiu spośród innych, określeniu przez badanie i obserwację, domyślaniu się, przypomnieniu sobie kogoś (lub czegoś) uprzednio znanego. Można pokusić się o stwierdzenie, ze wyróżnikiem czynności operacyjno-rozpoznawczych podejmowanych przez służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze jest ich ukierunkowanie przede wszystkim na rozpoznanie. Działalność ta przybiera w głównej mierze postać gromadzenia i przetwarzania danych. Podstawowe zadania polskich służb specjalnych nie odbiegają od zadań ich odpowiedników w innych krajach8.

Zgodnie z art. 19 ust. 6 ustawy o Policji kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i polega na:

  1. kontrolowaniu treści korespondencji;
  2. kontrolowaniu zawartości przesyłek;
  3. stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalanie, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych9.

Zawartość semantyczna pojęcia „korespondencja” i „przesyłka” wynika jednak z zawartej w prawie pocztowym definicji legalnej, zgodnie z którą przesyłka to rzeczy opatrzone adresem, przedłożone do przyjęcia lub przyjęte przez operatora w celu przemieszczenia i doręczenia adresatowi10. Termin „korespondencja” nie posiada definicji legalnej. Można ją wyinterpretować z definicji „przesyłki z korespondencją” zawartej w ustawie. Wynika z niej, że korespondencja to wszelkie informacje przekazywane do określonego nadawcy z wyłączeniem książek, katalogów dzienników i czasopism11. Kontrola korespondencji zakłada zapoznanie się z treścią korespondencji, ale bez wchodzenia w jej posiadanie12. Analiza treści art. 19 ust. 6 pkt. 3 ustawy o Policji wskazuje, iż w toku kontroli operacyjnej można uzyskiwać nie tylko informacje dotyczące treści rozmów telefonicznych (w tym przekazywanych przez sieci telefonii komórkowych), ale również informacje w postaci tekstów, sms-ów, faksów czy obrazków telewizyjnych, a nawet przesyłane pocztą elektroniczną czy uzyskiwane z bezpośredniego podsłuchu. Wszystkie te informacje są przekazywane za pomocą sieci telekomunikacyjnych, a wskazany wyżej przepis nie zawiera w tym zakresie jakichkolwiek uwarunkowań czy ograniczeń13. Warto przy tym zauważyć, że Sąd Najwyższy w uchwale z 21 marca 2001 r. uznał, iż określenie treści przekazów innych niż rozmowy telefoniczne oznacza niemające charakteru rozmowy telefonicznej przesyłanie informacji za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnej, tj. przez przewody, systemy radiowe, optyczne lub jakiekolwiek inne urządzenia wykorzystujące energię elektromagnetyczną14.


Ustawowe wytyczne stosowania kontroli operacyjnej

W sprawach dotyczących przestępstw i przestępstw skarbowych do warunków determinujących możliwość zastosowania kontroli operacyjnej dochodzi rodzaj przestępstwa albo kwalifikacja prawna czynu stanowiącego przedmiot zainteresowania operacyjnego. Ograniczenie możliwości podsłuchu zamkniętym katalogiem czynów zabronionych jest przejawem realizacji przez ustawodawcę zasady proporcjonalności15. z uwagi na fakt, że kontrola operacyjna w swojej istocie jest środkiem drastycznie ingerującym w konstytucyjne prawo każdego obywatela do prywatności i zachowania tajemnicy korespondencji, dopuszcza się jej stosowanie w warunkach pewnej reglementacji oraz tylko i wyłącznie przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych16. Niedopuszczalne jest zarządzenie kontroli operacyjnej w stosunku do przestępstw innych niż te wymienione w zamkniętym katalogu ustawowym. To stanowisko znalazło potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego17. Katalogi takich czynów zawarte są we wszystkich ustawach pragmatycznych uprawniających do stosowania kontroli operacyjnej.

Kontrolę operacyjną można zarządzić tylko i wyłącznie w przypadkach uzasadnionego podejrzenia wystąpienia następujących czynów określonych w paragrafach kodeksu karnego:

  1. przeciwko życiu, określonych w art. 148–150 k.k.;
  2. określonych w art. 134, art. 135 § 1, art. 136 § 1, art. 156 § 1 i 3, art. 163 § 1 i art. 164 § 1, art. 165 § 1 i 3, art. 166, art. 167, art. 173 § 1 i 3, art. 189, art. 189a, art. 200, art. 200a, art. 211a, art. 223, art. 228 § 1 i 3–5, art. 229 § 1 i 3–5, art. 230 § 1, art. 230a § 1, art. 231 § 2, art. 232, art. 245, art. 246, art. 252 § 1–3, art. 258, art. 269, art. 280–282, art. 285 § 1, art. 286 § 1, art. 296 § 1–3, art. 296a § 1, 2 i 4, art. 299 § 1–6 oraz art. 310 § 1, 2 i 4 k.k.;
  3. określonych w art. 46 ust. 1, 2 i 4, art. 47 oraz art. 48 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U., nr 127, poz. 857);

  4. przeciwko obrotowi gospodarczemu, określonych w art. 297–306 k.k., powodujących szkodę majątkową lub skierowanych przeciwko mieniu, jeżeli wysokość szkody lub wartość mienia przekracza pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę określonego na podstawie odrębnych przepisów;
  5. skarbowych, jeżeli wartość przedmiotu czynu lub uszczuplenie należności publicznoprawnej przekraczają pięćdziesięciokrotną wysokość najniższego wynagrodzenia za pracę określonego na podstawie odrębnych przepisów;

  6. skarbowych, o których mowa w art. 107 § 1 k.k.s.;
  7. nielegalnego wytwarzania, posiadania lub obrotu bronią, amunicją, materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi lub substancjami psychotropowymi albo ich prekursorami oraz materiałami jądrowymi i promieniotwórczymi;
  8. określonych w art. 8 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające kodeks karny (Dz. U., nr 88, poz. 554 i nr 160, poz. 1083 oraz z 1998 r., nr 113, poz. 715);
  9. określonych w art. 43–46 Ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U., nr 169, poz. 1411);
  10. ściganych na mocy umów i porozumień międzynarodowych18.

Analizując przedstawiony katalog przestępstw, łatwo daje się zauważyć, iż dla wielu z nich niejako warunkiem popełnienia jest działanie wielu osób wspólnie i w porozumieniu. Niemal każde z nich, poza np. eutanazją, dzieciobójstwem, zabójstwem o motywach innych niż zemsta czy porachunki, może być dokonane w ramach zorganizowanej grupy przestępczej. Organy mają w ustawodawstwie ścisłe wytyczne określające zbiór zachowań przestępczych,  w stosunku do których może być zastosowana technika operacyjna19.

Dopuszczalność stosowania kontroli operacyjnej jest ograniczona nie tylko ściśle określonymi przestępstwami, w stosunku do których można jej użyć, ale również dwoma istotnymi warunkami określającymi, iż środek ten może zostać zarządzony tylko wówczas, gdy:

  1. inne środki będące w dyspozycji organów ścigania do zapobiegania, wykrywania przestępstw i ich sprawców okazały się bezskuteczne;
  2. zachodzi wysokie prawdopodobieństwo tego, że te inne środki będą nieskuteczne lub nieprzydatne dla procesu wykrywczego.

Biorąc pod uwagę pierwszy z warunków, wyobraźmy sobie, że Policja otrzymuje wiarygodną informację o osobach działających w zorganizowanej grupie przestępczej dokonującej w placówkach bankowych wyłudzeń kredytów o wielkiej wartości, a także legitymujących bezprawnie uzyskane dochody. Informacja jest wiarygodna i potwierdzona na tyle, że uprawdopodabnia popełnienie określonych przestępstw. Nie może być jednak podstawą do zastosowania wobec podejrzanych kontroli operacyjnej jako jedynej metody wykrycia sprawców przestępstwa. Ustawa wskazuje, iż wcześniej, przed wdrożeniem kontroli operacyjnej, należy wykorzystać inne środki, które być może okażą się wystarczające do zebrania niezbędnych dowodów i wskazania ich źródeł. Tymi innymi środkami mogą być przedsięwzięcia operacyjno-rozpoznawcze polegające na badaniu dokumentów, obserwacji, śledzeniu operacji finansowych. Dopiero wówczas, gdy na skutek podjętych czynności zostaną wyczerpane możliwości wykrywcze, ustawa zezwala na wnioskowanie o zastosowanie kontroli operacyjnej20.

Analizując drugi z warunków, przyjmijmy, że członkowie gangu narkotykowego zamierzają przemycić do kraju partię narkotyków. Załóżmy, że uzyskana informacja o przemycie jest wysoce wiarygodna, niemal pewna. Określony jest termin przemytu (bardzo nieodległy od daty uzyskania informacji), ale nie jest znane miejsce jego dokonania ani środek transportu, którym zamierzają poruszać się sprawcy. Ten bliski termin i brak znajomości innych uwarunkowań determinuje sposób działania. Jest wysoce prawdopodobne, że użycie innych środków pracy operacyjnej w tak krótkim czasie może okazać się nieskuteczne lub wręcz nieprzydatne dla ujawnienia przestępstwa i ustalenia jego sprawców. w takim przypadku ustawodawca pozwala pójść „na skróty” i wdrożyć proces kontroli operacyjnej21.


Dodatkowe okoliczności dopuszczające stosowanie kontroli operacyjnej

W praktyce zdarzają się sytuacje, w których zastosowanie kontroli operacyjnej może dotyczyć czynów, których kwalifikacja prawna nie mieści się w ustalonym katalogu. Przykładem może być seria włamań do mieszkań kwalifikowanych z art. 279 § 1 k.k. Czyny te rozpatrywane jednostkowo nie uprawniają zastosowania tej ofensywnej metody w pracy operacyjnej. Jednak dotarcie do informacji pozwalających na powiązanie tych przestępstw z osobami tych samych sprawców działających w zorganizowanej grupie przestępczej uprawnia do przyjęcia kwalifikacji z art. 258 § 1 w zbiegu z art. 279 § 1 k.k. w zw. z art. 11 § 2 i 12 albo 91 § 1 k.k. Łączy się to z możliwością zarządzenia kontroli operacyjnej, gdyż art. 258 k.k. stanowi przestępstwo katalogowe. Prowadzenie postępowań przygotowawczych dotyczących pojedynczych włamań nie upoważnia również do sięgnięcia po procesową kontrolę i utrwalanie rozmów, o której mowa w k.p.k. Jeżeli stopień zaawansowania dowodowo-wykrywczego nie pozwala na ustalenie łączności podmiotowej oraz działania w ramach zorganizowanej grupy przestępczej, to w takim wypadku pozostaje tylko skorzystanie z kontroli operacyjnej. Jest ono o tyle łatwiejsze, że w przeciwieństwie do płaszczyzny procesowej nie wymaga udowodnienia wszystkich znamion przestępstwa działania w zorganizowanej grupie, której celem jest dokonywanie kradzieży z włamaniem do mieszkań. Takie rozwiązanie stanowi zagrożenie związane z możliwością nadużywania tej kwalifikacji prawnej. Kwalifikowanie spraw z art. 258 k.k. może doprowadzić do naruszenia zasady proporcjonalności poprzez zastosowanie kontroli operacyjnej do spraw o przestępstwa niewymienione w ustawowym katalogu22.

Większe zagrożenie stanowi działanie służb operacyjnych na podstawie ustaw, w których przyjęto technikę legislacyjną opartą na zestawieniu nazw przestępstw. Przykładem może być ustawa o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, która w katalogu czynów wymienia przestępstwa pod następującymi nazwami: zabójstwo, uprowadzenie osoby, wymuszenie okupu. w przypadku pierwszej nazwy można mieć wątpliwości co do tego, czy oprócz przestępstwa przewidzianego w art. 148 k.k. wdrożenie kontroli operacyjnej odnosi się również do eutanazji (art. 150 k.k.) i dzieciobójstwa (art. 149 k.k.). Natomiast przy nazwie „uprowadzenie osoby” w grę może wchodzić, oprócz wzięcia zakładnika (art. 252 k.k.), także pozbawienie człowieka wolności (art. 189 k.k.) albo czynna napaść na funkcjonariusza związana z jego uprowadzeniem (art. 223 k.k.). Również „wymuszenie okupu” jest określeniem nieprecyzyjnym mogącym obejmować przestępstwo wymuszenia rozbójniczego (art. 282 k.k.), nielegalnej windykacji (art. 191 § 2 k.k.) i wzięcia zakładnika dla okupu (art. 252 k.k.). z tych przyczyn technika legislacyjna polegająca na zestawieniu kwalifikacji prawnych czynów jest korzystniejsza i mniej kłopotliwa dla organów stosujących prawo, a co najważniejsze skuteczniej chroni przed nadużyciami i nadmierną ingerencją ze strony organów operacyjnych. Określony przez ustawodawcę katalog przestępstw ma bardzo doniosłe znaczenie z uwagi na jego oczywisty wydźwięk praworządnościowy23.

Zastosowana przy instytucji kontroli operacyjnej klauzula subsydiarności wprowadza dodatkowe okoliczności dopuszczające zastosowanie tej metody. Klauzula ta stanowi „próbę specyficznego, normatywnego skonkretyzowania zasady proporcjonalności”. Opisuje hierarchię czy też „następstwo rang” środków wykrywczych, których stosowanie wiąże się z ograniczeniem praw zasadniczych. Zgodnie z przyjętym rozwiązaniem zarządzenie kontroli operacyjnej może nastąpić po wyczerpaniu wszystkich innych metod pracy operacyjnej będących w dyspozycji organu uprawnionego albo zajściu wysokiego prawdopodobieństwa, że środki te będą nieskuteczne lub nieprzydatne. Dyspozycje przepisów obowiązujących poszczególne służby mają taki charakter, że wystarczające będzie wystąpienie chociażby jednej z trzech wymienionych przesłanek, aby móc uruchomić tę metodę pracy operacyjnej. Klauzula subsydiarności wprowadzona przez ustawodawcę ma gwarantować racjonalne, niewykraczające poza niezbędną konieczność wykorzystanie tej kontratypowej instytucji. Konstrukcja przepisu statuującego tę klauzulę wskazuje na intencję ustawodawcy, który dąży do ograniczenia częstotliwości korzystania z podsłuchu wobec innych, mniej inwazyjnych metod. Klauzula subsydiarności wymaga od sędziego rozpatrującego wniosek o zarządzenie kontroli operacyjnej dokonania oceny tego wniosku, nie tylko pod względem formalnym, lecz także merytorycznym. Istotne jest sprawdzenie w konkretnej sprawie tego, czy spełnione są wymogi ustawowe zastosowania tej czynności, a nie ocena wymogów formalnych stawianych przez prawodawcę wnioskowi 24.


Ograniczenia związane ze stosowaniem kontroli operacyjnej

Przechodząc do zakresu podmiotowego kontroli operacyjnej, należy stwierdzić, że generalną regułą jest brak jakichkolwiek wyłączeń z kręgu osób, w stosunku do których prowadzona może być kontrola operacyjna. Trafnie zauważył K. Eichstaedt, że konstrukcja przepisów ustawy o Policji daje możliwość zarządzenia kontroli operacyjnej nie tylko wobec osób fizycznych, lecz także osób prawnych i innych jednostek. Wynika to również expressis verbis z art. 19 ust. 7 pkt. 4 ustawy o Policji, który dodatkowo stanowi o możliwości operacyjnego kontrolowania – obok osób i podmiotów – również przedmiotów. Istnieje także możliwość zarządzenia kontroli operacyjnej w stosunku do osoby, której dane personalne są nieznane. Wymagane jest w tym wypadku przytoczenie we wniosku innych danych pozwalających na jednoznaczne określenie obiektu, wobec którego taka kontrola ma być stosowana25. Jedynie jeżeli chodzi o organy Żandarmerii Wojskowej, ustawodawca określił, że są one właściwe wobec żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową, pracowników zatrudnionych w jednostkach wojskowych w związku z popełnieniem przez nich czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary, wiążącego się z tym zatrudnieniem oraz innych osób podlegających orzecznictwu sądów wojskowych, jeżeli wynika to z odrębnych przepisów26.

Należy mieć na uwadze to, że kontrola i utrwalanie rozmów nie ograniczają się do zamkniętego kręgu konkretnych osób i mogą godzić w prawa szerokiego kręgu zupełnie przypadkowych osób27. Ustawodawca, regulując kontrolę i utrwalanie rozmów w art. 237 § 4 k.p.k., określił krąg osób, w stosunku do których podsłuch jest dopuszczalny. Należą do niego osoba podejrzana, oskarżony, pokrzywdzony lub inna osoba, z którą może kontaktować się oskarżony bądź która może mieć związek ze sprawą lub grożącym przestępstwem.

Ograniczeń związanych z kontrolą operacyjną należy poszukać w innych aktach prawnych. z pewnością do tych ograniczeń możemy zaliczyć wyłączenie spod jurysdykcji sądowej czy administracyjnej członków służby dyplomatycznej i konsularnej. Wskazują na to Konwencja wiedeńska z 18 kwietnia 1961 r. o stosunkach dyplomatycznych oraz z 24 kwietnia 1963 r. o stosunkach konsularnych. Kodeks postępowania karnego ustanawia także immunitety w stosunku do osób należących do przedstawicielstw dyplomatycznych i urzędów konsularnych państw obcych. Katarzyna Dudka twierdzi, że niedopuszczalne jest stosowania procesowej kontroli i utrwalania rozmów w sprawie faktycznie toczącej się przeciwko osobie chronionej immunitetem oraz zakłada możliwość stosowania podsłuchu takich osób, gdy nie są stronami w sprawie. Kwestią problematyczną pozostaje natomiast możliwość stosowania wobec takich osób przedsięwzięć operacyjnych28.

Konieczność wyznaczenia granic podmiotowych czynności operacyjno-rozpoznawczych została dostrzeżona przez polskiego ustawodawcę. Ustawą z 18 października 2006 r. o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa w latach 1944–1990 oraz treści tych dokumentów zostały znowelizowane m.in. ustawy o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego. Obecnie ograniczenia te odnoszą się do zakazu korzystania przy wykonywaniu swoich zadań z tajnej współpracy z określonymi osobami. Należą do nich posłowie, senatorowie, osoby zajmujące kierownicze stanowiska państwowe, dyrektorzy generalni w ministerstwach, urzędach centralnych lub urzędach wojewódzkich, sędziowie, prokuratorzy, adwokaci, członkowie rady nadzorczej i zarządu oraz dyrektorzy programów Telewizji Polskiej SA, dyrektorzy terenowych oddziałów regionalnych Polskiej Agencji Prasowej SA, nadawców radiofonicznych i telewizyjnych, redaktorów naczelnych, dziennikarzy, osób prowadzących działalność wydawniczą, rektorów, prorektorów i kierowników podstawowych jednostek organizacyjnych w publicznych i niepublicznych szkołach wyższych, członków Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego, członków Państwowej Komisji Akredytacyjnej i Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów. Przyjęty kierunek nowelizacji prawa operacyjnego z pewnością będzie kontynuowany i zmian zakresu podmiotu doczeka się również instytucja kontroli operacyjnej29.

Inną ciekawą kwestią jest kontrola i utrwalanie rozmów osób korzystających z immunitetu procesowego, takich jak: posłowie, senatorowie, sędziowie czy też prokuratorzy. Celami kontroli operacyjnej są: zapobieżenie, wykrycie, ustalenie sprawców, a także uzyskanie i utrwalenie dowodów przestępstw umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego, enumeratywnie wymienionych w ustawie o Policji. Aby zrealizować te cele, Policja jest uprawniona do zapoznania się z treścią kontrolowanej i utrwalonej rozmowy telefonicznej. Jednakże wykorzystanie utrwalonych informacji jako dowodu w sprawie karnej będzie możliwe dopiero po uzyskaniu zezwolenia na ściganie osoby objętej immunitetem. Brak takiej zgody nie powinien mieć wpływu na decyzję o zniszczeniu dowodu z utrwalonej rozmowy telefonicznej. Materiały te winny trafić w trybie art. 19 ust. 15 ustawy o Policji do właściwego prokuratora, który jest zobligowany do podjęcia starań o uzyskanie zezwolenia władzy, od którego ustawa uzależnia ściganie. Materiały z kontroli operacyjnej pozostają w takim wypadku w aktach umorzonego postępowania przygotowawczego30.

Rozpatrując kwestię wyłączeń podmiotowych, zasadne jest rozważenie możliwości stosowania kontroli operacyjnej w stosunku do osób poszukiwanych przez wymiar sprawiedliwości na etapie postępowania wykonawczego oraz przez organy ścigania na etapie postępowania karnego. w związku z faktem, że celami kontroli operacyjnej są: zapobieżenie przestępstwom, wykrycie i ustalenie sprawców, a także uzyskanie i utrwalenie dowodów przestępstw umyślnych, ściganych z oskarżenia publicznego, enumeratywnie wymienionych w ustawie o Policji, nie można tej instytucji stosować do osób poszukiwanych, ukrywających się przed organami ścigania lub wymiarem sprawiedliwości. Nie ma prawnej możliwości wdrożenia kontroli operacyjnej w ramach sprawy poszukiwawczej31.


Podsłuch procesowy a podsłuch pozaprocesowy

Podsłuch, a właściwie kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych od zawsze budziły w społeczeństwie wiele emocji i obaw. Jednak stosowanie podsłuchu jako metody procesowego lub operacyjnego pozyskiwania danych dotyczących przestępstw i ich sprawców jest wykorzystywane przez organy ścigania na całym świecie, w tym również w Polsce. Na gruncie norm prawnych podsłuch jest określeniem zbiorczym, w ramach którego można wyodrębnić m.in. podsłuch procesowy oraz podsłuch pozaprocesowy, nazywany również operacyjnym.

Dopuszczalność i stosowanie podsłuchu procesowego określają art. 237–242 k.p.k. Zgodnie z nimi kontrola i utrwalanie treści rozmów mogą zostać zarządzone jedynie w ramach toczącego się już postępowania. Ich celem może być wykrycie i uzyskanie dowodów dla toczącego się już postępowania (art. 237 § 1 k.p.k.). Art 237 § 3 k.p.k. zawęża dodatkowo dopuszczalność stosowania podsłuchu procesowego do sytuacji, gdy toczące się postępowanie lub uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa dotyczy jedynie określonych przestępstw. Jednocześnie doktryna jest w większości zgodna co do tego, że w przypadku zmiany kwalifikacji prawnej czynu, w wyniku której nie stanowiłby on już przestępstwa katalogowego, podsłuch należy przerwać. Art. 237–240 k.p.k. odnoszą się do kontroli i utrwalenia rozmów telefonicznych. Jednak art. 241 k.p.k. stwierdza, iż przepisy rozdziału XXVI stosuje się odpowiednio do kontroli oraz do utrwalenia przy użyciu środków technicznych treści innych rozmów lub przekazów informacji, w tym korespondencji przesyłanej drogą elektroniczną32. Wspomniany przepis w dniu 21 marca 2000 r. stał się przedmiotem uchwały Sądu Najwyższego. Wątpliwość budziło określenie „przekazy informacji innych niż rozmowy telefoniczne”. Sąd orzekł, iż chodzi o przesyłanie informacji, które nie mają charakteru rozmowy telefonicznej (tj. telewizja kablowa, faks, telegraf, telex, komunikacja radiowa, komunikacja z użyciem sieci Internet). Istotnym jest jednak to, aby następowało ono za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnej, tzn. poprzez przewody, systemy radiowe, optyczne lub jakiekolwiek inne urządzenia wykorzystujące energię elektromagnetyczną33.

Podsłuch operacyjny to czynność przeprowadzana w ramach kontroli operacyjnej, której dokonywać mogą przede wszystkim Policja, ABW, CBA i SG. Polega on na stosowaniu środków technicznych umożliwiających uzyskiwanie w sposób niejawny informacji i dowodów oraz ich utrwalaniu, a w szczególności treści rozmów telefonicznych i innych informacji przekazywanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych. Czynności te podejmowane są poza procesem i mają charakter tajny34. Może on przybrać, zależnie od potrzeb, postać podsłuchu:

  1. telefonicznego;
  2. telekomunikacyjnego, polegającego na podłączeniu się do wszelkiego rodzaju przewodów telekomunikacyjnych lub określonych częstotliwości, umożliwiających zaznajomienie się z treścią i rejestrowanie wszystkich przekazów informacji w telekomunikacji (np. teleksów, telefaksów, poczty elektronicznej);
  3. elektronicznego, określanego również mianem podsłuchu inwigilacyjnego, a sprowadzającego się do kontroli i utrwalania za pomocą środków technicznych rozmów odbywających się na wolnej przestrzeni lub w pomieszczeniach35.

Katalog działań, które można podejmować w ramach podsłuchu operacyjnego, jest zdecydowanie obszerniejszy niż w przypadku podsłuchu procesowego. Dotyczy on nie tylko rozmów i przekazów informacji przesyłanych za pomocą sieci telekomunikacyjnych, ale wszelkiej formy podsłuchu (np. podsłuch obiektowy – dotyczący określonych pomieszczeń)36.

Dotychczasowe rozważania skłaniają do podjęcia próby ukazania wzajemnych relacji między podsłuchem operacyjnym i procesowym. Analizując „przepisy policyjne”, należy zwrócić uwagę na nieprecyzyjne ich uregulowanie w zakresie stosunku do przepisów k.p.k. w doktrynie nie jest nowością pogląd traktujący czynności operacyjne jako uzupełniające lub wykonawcze w stosunku do czynności procesowych i zadań postępowania karnego, które mogą nie tylko wyprzedzać wszczęcie procesu, ale mogą być prowadzone równolegle z toczącym się postępowaniem. Na przykład poszukiwanie oskarżonego w toku procesu odbywa się w drodze działań operacyjnych. Za dopuszczalnością stosowania podsłuchu operacyjnego po wszczęciu postępowania karnego opowiada się R. Kmiecik, który uważa, że wydanie formalnej decyzji o stosowaniu podsłuchu w procesie ujawnia w mniejszym lub większym stopniu fakt zastosowania podsłuchu i nie jest już w stanie spełnić tych funkcji, jakie są realizowane w ramach działalności operacyjno-rozpoznawczej. Można także zaryzykować stwierdzenie, że jeżeli czynności operacyjne polegające na stosowaniu podsłuchu w ramach systemu telekomunikacyjnego nie mają swojego odpowiednika wśród czynności odnoszących się do stosowania podsłuchu procesowego w sprawach o przestępstwa wskazane w art. 237 § 3 k.p.k., to mogą być podejmowane po wszczęciu postępowania karnego37.

W instytucji kontroli operacyjnej nie uregulowano do chwili obecnej kwestii wzajemnych relacji pomiędzy podsłuchem operacyjnym i podsłuchem procesowym. Art. 19 ust. 5 ustawy o Policji daje uprawnienia do zarządzenia kontroli operacyjnej wobec osoby podejrzanej lub oskarżonego. Warunkiem jej zarządzenia jest zamieszczenie we wniosku organu Policji informacji o toczącym się wobec danej osoby postępowaniu. M. Klejnowska zaleca ostrożność w zamiennym stosowaniu tych instytucji i występuje o podejmowanie czynności operacyjnych w procesie, gdy bez nich nie jest możliwe wykonanie czynności procesowych. Trafność przytoczonego poglądu uzasadniona jest również koniecznością uporządkowania uprawnień organów do gromadzenia i oceniania dowodów w postępowaniu karnym. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż trudno będzie uzasadnić organowi Policji występującemu o zarządzenie kontroli operacyjnej, że inne środki okazały się bezskuteczne albo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że będą nieskuteczne lub nieprzydatne do wykrycia przestępstwa oraz ujawnienia sprawcy i zabezpieczenia dowodów, skoro nie skorzystano z możliwości zarządzenia podsłuchu procesowego. Niewątpliwie zastosowanie kontroli operacyjnej równolegle z toczącym się postępowaniem karnym jest dopuszczalne w sprawach o przestępstwa wymienione w art. 237 § 3 k.p.k. Zmiana art. 241 k.p.k. spowodowała, że w sferze ewentualnej konkurencji podsłuchu operacyjnego i procesowego leży nie tylko podsłuch telekomunikacyjny, lecz także podsłuch elektroniczny zwany w nomenklaturze policyjnej podsłuchem pokojowym. Nieaktualne pozostają poglądy uznające podsłuch elektroniczny za leżący pod zakresem przepisów k.p.k.38.

 


  1. Art.14 ust. 1 w zw. z art. 19 ustawy o Policji, art. 4 ust. 2 pkt 4 w zw. z art. 31 ustawy o ŻW, art. 21 ust. 1 w zw. z art. 27 ustawy o ABW i AW, art 9 ust. 1 w zw. z art. 9e ustawy o SG, art. 17 w zw. z art. 26 pkt 1 w zw. z art. 31 ustawy o SKW i SWW, art 13 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 17 ustawy o CBA, art. 36 w zw. z art. 36c ustawy o kontroli skarbowej.

  2. M. Chrabkowski, Wykorzystanie materiałów kontroli operacyjnej w postępowaniu przygotowawczym, Szczytno 2009, s. 59–60.

  3. Por. J. Kudła, Wybrane aspekty prawne uzyskiwania przez Policję informacji w toku czynności operacyjno-rozpoznawczych, „Przegląd Policyjny” 2006, nr 3, s. 137.

  4. M. Chrabkowski, Wykorzystanie…, dz. cyt., s. 60.

  5. Tamże.

  6. B. Nita, Przedmiotowy zakres podsłuchu procesowego, „Prokuratura i Prawo” 2005, nr 9, s. 60.

  7. M. Chrabkowski, Wykorzystanie…, dz. cyt., s. 61.

  8. Tamże, s. 62.

  9. Art. 19 ust. 6 ustawy o Policji.

  10. Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe.

  11. Art. 3 pkt 22 ustawy Prawo pocztowe.

  12. K. Dudka, Kontrola korespondencji i podsłuch w polskim procesie karnym, Lublin 1988, s. 55.

  13. J. Korycki, Kontrola operacyjna, „Prokuratura i Prawo” 2006, nr. 7–8, s. 153–154.

  14. Uchwała SN z 21 marca 2001 r. o sygn. IKZP 60/99, OSNKW 2000, nr 3–4, poz. 26.

  15. B. Nita, Przedmiotowy…, dz. cyt., s. 67.

  16. J. Gołębiewski, Praca operacyjna w zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, Warszawa 2008, s. 24.

  17. Postanowienie Sądu Najwyższego z 13 listopada 2007 r., sygn. i KZP 6/07, OSNKW 2007, nr 5, poz. 37; Wyrok Sądu Najwyższego z 13 listopada 2002 r., sygn. i CKN 1150/00, LEX nr 75292.

  18. Art. 19 ust. 1, pkt. 1–8 ustawy o Policji.

  19. J. Gołębiewski, Praca…, dz. cyt., s. 28.

  20. Tamże, s. 28–29.

  21. Tamże, s. 29.

  22. M. Chrabkowski, Wykorzystanie…, dz. cyt., s. 64.

  23. Tamże, 64–65.

  24. Tamże, s. 67.

  25. M. Chrabkowski, Wykorzystanie…, dz. cyt., s. 74.

  26. R. Połeć, Uprawnienia Żandarmerii Wojskowej w zakresie kontroli operacyjnej, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 2005, nr 4, s. 70.

  27. B. Nita, Przedmiotowy…, dz. cyt., s. 68.

  28. K. Dudka, Kontrola korespondencji…, dz. cyt, s. 77.

  29. M. Chrabkowski, Wykorzystanie…, dz. cyt., s. 82–83.

  30. M. Chrabkowski, Kontrola operacyjna, „Przegląd Policyjny” 2005, nr 1, s. 69.

  31. Tamże, s. 83.

  32. A. Kiedrowicz, Zagadnienie kontroli przekazów informacji w ramach telefonii internetowej, „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 10, s. 127–128.

  33. Uchwała SN z dnia 21 marca 2000 r., (I KZP 60/1999).

  34. A. Kiedrowicz, Zagadnienie kontroli…, dz. cyt., s. 131.

  35. G. Musialik-Dudzińska, Podsłuch pozaprocesowy (operacyjny) na gruncie znowelizowanej ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, „Przegląd Sądowy” 2004, nr 4, s. 50.

  36. A. Kiedrowicz, Zagadnienie kontroli…, dz. cyt., s. 132.

  37. M. Klejnowska, Podsłuch operacyjny i prowokacja policyjna, „Prokuratura i Prawo” 2004, nr 3, s. 98.

  38. M. Chrabkowski, Kontrola…, dz. cyt., s. 72–73. 


Podziel się artykułem:



Warning: count(): Parameter must be an array or an object that implements Countable in /home/users/kylu007/public_html/krzysztofmomot/public_html/kryminalistyka.org.pl/wp-includes/class-wp-comment-query.php on line 399

Zostań z nami

Newsletter

Zapisz się do naszego newslettera i bądź na bieżąco z informacjami ze świata kryminalistyki.

[FM_form id="1"]
Zamknij